Wbrew potocznemu rozumieniu wydziedziczenie nie oznacza odsunięcia bliskiej osoby od dziedziczenia (spadku). Do tego wystarczy sporządzenie testamentu i wskazanie innego kręgu spadkobiorców niż ustawowi.

Wydziedziczenie oznacza pozbawienie ustawowego spadkobiercy prawa do zachowku, czyli gwarantowanego świadczenia, jakie otrzymują najbliżsi zmarłego, którzy zostali pominięci w testamencie. 

Swoboda działania spadkodawcy jest jednak w tym zakresie znacznie ograniczona.

 

Wydziedziczenie a spadkobiercy ustawowi i testamentowi

Każdy z nas może za życia sporządzić testament. W ten sposób wskażemy, jak zgodnie z naszą wolą należy rozporządzić majątkiem po naszej śmierci.

Oprócz spadkobierców wskazanych w testamencie — a także w sytuacji braku testamentu — prawodawca wskazuje w kodeksie cywilnym na krąg osób, które co do zasady są uprawnione do dziedziczenia zawsze.

Wśród spadkobierców ustawowych znajdują się przede wszystkim dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Warto dodać, żekodeks reguluje także, że jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Jeżeli natomiast spadkodawca nie miał dzieci (zstępnych), to z ustawy powołani są do spadku małżonek i rodzice.

Treść testamentu jest całkowicie dowolna i zależy wyłącznie od spadkodawcy. Jednakże nawet, gdyby spadkodawca pominął w testamencie kogoś z kręgu spadkobierców ustawowych (np. żonę albo któreś dziecko), to spadkobiercom tym należny jest zachowek.

Wbrew obiegowej opinii „pominięcie w testamencie” nie jest bowiem sposobem na potocznie rozumiane „wydziedziczenie” – czyli doprowadzenie do sytuacji, w której osoba uprawniona do dziedziczenia, nie obejmuje udziału w spadku. 

Zachowek dla spadkobierców ustawowych pominiętych w testamencie

Zachowek to świadczenie, które ustawodawca wprowadził, aby chronić interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy, które „niesłusznie” – bez należytej podstawy — zostały pominięte w testamencie.

Co do zasady uprawnionemu przysługuje zachowek w wysokości połowy udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, gdyby nie krzywdzące dla uprawnionego rozporządzenie majątkiem przez spadkodawcę.

Osobami najbliższymi spadkodawcy uprawnionymi do zachowku są jego zstępni — czyli dzieci (także te przysposobione) oraz wnuki, a także małżonek oraz rodzice spadkodawcy.

Są to więc osoby, które — gdyby nie było testamentu — dziedziczyłaby z ustawy po danym spadkodawcy.

Roszczenie o zachowek nie przysługuje jednak uprawnionemu, który został wydziedziczony.

Wydziedziczenie: kiedy jest możliwe i co oznacza?

Samo pominięcie członka rodziny w testamencie nie oznacza jeszcze jego „wydziedziczenia”. Wydziedziczeniem jest doprowadzenie do sytuacji, w której osobie uprawnionej do zachowku świadczenie to nie będzie przysługiwało.

Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku spełnia przynajmniej jedną z następujących przesłanek:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wymienione powyżej zachowania uprawnionego do zachowku, aby stać się podstawą wydziedziczenia, muszą być świadome i umyślne. Wydziedziczenie może więc nie dojść do skutku, jeżeli zachowanie uprawnionego wynikało z choroby psychicznej albo przymusu.

Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego 

Wydziedziczenie na podstawie pierwszej przesłanki będzie możliwe, jeżeli zachowanie uprawnionego do zachowku spełnia wszystkie trzy warunki: jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, jest uporczywe, a do tego podlega dezaprobacie ze strony spadkodawcy.

W rzeczywistości każda z ww. kwestii jest wysoce ocenna i rozpatrywana musi być z uwzględnieniem specyfiki konkretnej sprawy. Naruszanie zasad współżycia społecznego musi być stwierdzone obiektywnie, co często bywa trudnym zadaniem.

Uporczywość jest z kolei pojęciem niedookreślonym — w zależności od czynu, relacji, wagi działania, uporczywe może być zachowanie powtarzane codziennie, jak i takie, które powtarza się np. raz do roku.

Także kwestia czy rzeczywiście doszło po stronie spadkodawcy do „wyrażania dezaprobaty” jest ocenna. Niemniej pewne jest, że dezaprobata ta powinna być prawdziwa, a nie pozorna.

Przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu oraz obraza czci

Sąd orzekający o skuteczności wydziedziczenia jest uprawniony do samodzielnej oceny kwestii popełnienia przestępstwa.

Oznacza to, że prawomocny wyrok sądu karnego nie jest konieczny. Sąd cywilny może samodzielnie dokonać oceny działań osoby wydziedziczonej przy uwzględnieniu właściwych przepisów prawa karnego.

Niemniej warto mieć na względzie, że zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. W praktyce istnienie lub nieistnienie rozstrzygnięcia karnego może być kluczowe dla rozstrzygnięcia sądu cywilnego.

Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych

Uprawniony do zachowku może zostać wydziedziczony także wówczas, gdy uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Pojęcie „obowiązków rodzinnych” nie jest zdefiniowane przez prawo i może być interpretowane szeroko. Warto pamiętać, że do kategorii obowiązków rodzinnych wliczają się wszelkie obowiązki wynikające z przepisów prawa (np. obowiązek alimentacyjny).

Za obowiązki takie sąd może jednak uznać także te, które wynikają z norm społecznych i norm kulturowych, np. obowiązek opieki nad osobą starszą czy chorą.

Niedopełnianie obowiązków rodzinnych musi cechować się uporczywością. Co za tym idzie, zachowanie osoby wydziedziczonej nie może być jednorazowe. W zależności od charakteru danego zachowania sąd oceni natomiast, czy jego kilku albo kilkunastokrotne powtórzenie może być uznane za „uporczywe”.

Jak dokonać wydziedziczenia i pozbawić spadku?

W kodeksie cywilnym ustawodawca wskazał, że przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Warto podkreślić, że z kodeksu cywilnego jasno wynika, że zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Najprościej to ujmując, prawodawca nie pozwala na to, aby dzieci ponosiły konsekwencje (wydziedziczenie) za zachowania i czyny swoich rodziców.

Przebaczenie — czy ma wpływ na wydziedziczenie i otrzymanie spadku?

Przepisy jednoznacznie regulują, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

Oznacza to, że nawet jeżeli członek najbliższej rodziny swoim zachowaniem wypełnił przynajmniej jedno z kryteriów umożliwiających wydziedziczenie i zgodnie z wolą spadkodawcy zostałby w efekcie skutecznie wydziedziczony, to jeżeli przed śmiercią spadkodawca uprawnionemu wybaczy jego czyny — wydziedziczenie nie dojdzie do skutku.

Mając na uwadze, że w chwili śmierci kondycja psychofizyczna spadkodawcy może być trudna a jego świadomość ograniczona, ustawodawca wskazuje też, że jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Ocena, czy spadkodawca miał „dostateczne rozeznanie”

Kodeks cywilny nie przewiduje możliwości odwołania przebaczenia.

Przebaczenie — jeżeli testament został już sporządzony — co do zasady powinno wiązać się z odwołaniem testamentu.

Pomoc prawnika w wydziedziczeniu i sprawach spadkowych

Niezależnie od tego, czy jesteś osobą, którą wskazano w testamencie jako wydziedziczoną, czy też sam dążysz do tego, aby pozbawić konkretną osobę zachowku (wydziedziczyć kogoś), warto skorzystać z pomocy prawnej profesjonalisty. 

Konsultując swoją sprawę z radcą prawnym, masz pewność, że uzyskasz kompletną, zgodną z obowiązującym prawem i pomocną poradę prawną.

Korzystając z usług Kancelarii radcy prawnego dra Tymoteusza Zycha, otrzymasz opracowaną na Twoje potrzeby strategię postępowania i wsparcie profesjonalnego pełnomocnika na każdym etapie sprawy.

Nie zwlekaj i zadbaj o właściwą reprezentację Twoich interesów już teraz!