Gdy przed sądem toczy się nasza sprawa rodzinna, bardzo prawdopodobne jest, że orzeczenie będzie obejmowało także kwestię władzy rodzicielskiej i regulowało nasze kontakty z dziećmi.
Uprawnienia te nie zawsze idą ze sobą w parze. Dlatego, aby móc skutecznie walczyć o swoje prawa w sądzie, warto znać różnice i zależności pomiędzy władzą rodzicielską a prawem do kontaktów.
Władza rodzicielska i prawo do kontaktów z dzieckiem — przepisy
Przepisy dotyczące władzy rodzicielskiej oraz prawa do kontaktów z dzieckiem zawiera ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2023 r., poz. 2809 z późn. zm., dalej jako: „KRO” lub „kodeks rodzinny i opiekuńczy”).
Ustawa ta nie definiuje jednak, czym jest „władza rodzicielska”, ograniczając się jedynie do wskazania, że „[d]ziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską” (art. 92 KRO) oraz, że „[w]ładza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom” (art. 93 § 1 KRO).
Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd może jednak orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców.
Art. 97 § 1 KRO wskazuje także, że rodzice, którzy posiadają władzę rodzicielską, są nie tylko uprawnieni, ale także zobowiązani do jej wykonywania.
Władza rodzicielska — co to jest?
Choć kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje, czym jest „władza rodzicielska”, to orzecznictwo sądów i doktryna prawnicza jednoznacznie wskazują na zakres pojęciowy tego sformułowania.
Władza rodzicielska to zespół obowiązków i praw rodziców względem małoletniego dziecka.
Celem władzy rodzicielskiej jest zapewnienie dziecku należytej pieczy (ochrony przed zjawiskami niekorzystnymi i niebezpiecznymi dla jego wychowania) i strzeżenie jego interesów (także poprzez zarządzanie majątkiem małoletniego dziecka).
Podkreśla się, że najbardziej charakterystyczną cechą współczesnej władzy rodzicielskiej jest jej funkcja ochronna wobec dziecka.
Wykonywanie władzy rodzicielskiej może polegać także na reprezentacji dziecka, np. przed sądem lub w urzędzie.
Składnikiem władzy rodzicielskiej jest także prawo do kontaktów dzieckiem. Nie sposób bowiem wykonywać władzę rodzicielską bez osobistej styczności z dzieckiem. Jeżeli mamy władzę rodzicielską — nawet jeżeli jest ona ograniczona, to mamy także prawo do kontaktów z dzieckiem.
Prawo do kontaktów z dzieckiem — na czym polega?
O ile niemożliwe jest wykonywanie władzy rodzicielskiej bez prawa do kontaktów z dzieckiem, to całkowicie realna jest sytuacja, w której rodzic nie posiada władzy rodzicielskiej, ale ma prawo do kontaktów z dzieckiem.
Uprawnienie to (kontakty z dzieckiem) jest bowiem odrębne od kwestii władzy rodzicielskiej.
Zgodzie z art. 113 § 1 KRO „[n]iezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów”.
Warto zwrócić uwagę, że prawo do kontaktów to nie tylko uprawnienie rodziców do kontaktu z dzieckiem, ale także uprawnienie dziecka do kontaktów z rodzicami. Właśnie dlatego niekiedy rodzice, których sposób i częstotliwość wykonywania kontaktów z dzieckiem zostały określone orzeczeniem sądowym mogą być karani za niewykonywanie orzeczenia — naruszają bowiem w ten sposób uprawnienie dziecka do kontaktu z rodzicem.
Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej
Możliwość ograniczenia władzy rodzicielskiej wprowadza art. 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Do ograniczenia władzy rodzicielskiej może dojść, gdy rodzice dziecka żyją w rozłączeniu (np. rozwodzą się, albo nigdy nie byli małżeństwem, nie mieszkają razem i nie planują wspólnego życia).
Wówczas sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób wykonywania władzy rodzicielskiej wobec dziecka i utrzymywania kontaktów z dzieckiem.
Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.
W sytuacji konfliktu i braku porozumienia pomiędzy rodzicami, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.
Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej polega na przyznaniu rodzicowi prawa do współdecydowania w konkretnych kwestiach. Może to być np. wybór szkoły, decyzja o wyjeździe za granicę na stałe, czy istotne decyzje związane z leczeniem.
Sąd w każdej sprawie indywidualnie określa zakres władzy rodzicielskiej, jaką pozostawia rodzicowi, któremu władza rodzicielska zostaje ograniczona.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej a kontakty z dzieckiem
Prawo do kontaktów z dzieckiem co do zasady przysługuje rodzicom nawet pomimo pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, jej zawieszenia lub ograniczenia.
Pozbawienie lub ograniczenie kontaktów z dzieckiem wymaga odrębnego orzeczenia przez sąd.
Posiadanie pełni władzy rodzicielskiej (ani w ogóle posiadanie władzy rodzicielskiej) nie jest konieczne do tego, aby mieć prawo do kontaktów z dzieckiem.
Warto pamiętać, że orzekając rozwód, sąd ma obowiązek ustalić, komu powierza się pieczę nad dzieckiem. Sąd nie musi jednak orzekać w zakresie prawa do kontaktów, ich częstotliwości, czy sposobu organizowania.
Jeżeli strony złożą zgodny wniosek o to, aby sąd nie orzekał o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, to takiego punktu w orzeczeniu nie będzie.
Rodzice powinni wówczas zadeklarować, że są w stanie porozumieć się co do sposobu i częstotliwości kontaktów z dzieckiem, kwestia ta nie jest bowiem przedmiotem sporu pomiędzy nimi.
Nie można zapominać, że prawo do kontaktów to także prawo do kontaktu dziecka z rodzicem.
Oznacza to, że niewykonywanie kontaktów (zaniedbywanie ich) przez rodzica może wpłynąć na zakres jego władzy rodzicielskiej w taki sposób, że sąd zdecyduje o ograniczeniu praw rodzicielskich albo całkowitym pozbawieniu władzy rodzicielskiej wobec dziecka.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 sierpnia 1977 r. (sygn.akt III CRN 204/77) wskazał, że:
„Uniemożliwienie utrzymania właściwego kontaktu osobistego pomiędzy rodzicem a dzieckiem narusza w zasadzie interes małoletniego i może stanowić przyczynę uzasadniającą zmianę prawomocnego postanowienia regulującego wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 577 k.p.c.).”
Pozbawienie władzy rodzicielskiej
Art. 111 KRO stanowi, że jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej.
Przesłankami pozbawienia władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców są zatem:
- trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej
(np. ubezwłasnowolnienie rodzica, pobyt w zakładzie karnym albo ośrodku odwykowym), - nadużywanie władzy rodzicielskiej
(np. stosowanie kar cielesnych wobec dziecka), - rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka
(np. uporczywe nieutrzymywanie kontaktu z dzieckiem, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka — jednym słowem, zawinione naruszanie obowiązków rodzicielskich).
Mimo że art. 111 KRO stanowi o „rażącym zaniedbaniu” obowiązków wobec dziecka, to należy mieć na uwadze, że doktryna i orzecznictwo wyraźnie stoją na stanowisku, że pozbawienie władzy rodzicielskiej mogą uzasadniać także zaniedbania o mniejszym ciężarze, jeżeli nabierają cech uporczywości i niepoprawności.
Z orzecznictwa wynika, że do pozbawienia władzy rodzicielskiej najczęściej dochodzi w sytuacjach braku kontaktu rodzica z dzieckiem, połączonego z bezskutecznością postępowania egzekucyjnego w przedmiocie alimentów.
Często o pozbawieniu władzy rodzicielskiej sądu orzekają także, gdy rodzic stwarza problemy w takich sytuacjach jak np. konieczność zapisania dziecka do przedszkola czy szkoły, wyrażenia zgody na leczenie bądź zabieg medyczny, czy też złożenie wniosku o wydanie dokumentu paszportowego.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej a kontakty z dzieckiem
Rodzice pozbawieni władzy rodzicielskiej nie tracą prawa do kontaktów z dzieckiem. Rodzic taki nie ma więc prawa do podejmowania decyzji związanych z życiem dziecka, ale wciąż ma prawo (i obowiązek!) utrzymywania z dzieckiem kontaktu.
W sytuacjach pozbawienia władzy rodzicielskiej najczęściej konieczne jest sądowe orzeczenie regulujące kwestię kontaktów, zazwyczaj bowiem są to przypadki, w których rodzice nie są w stanie się porozumieć.
Kontaktów z dzieckiem sąd może zakazać jedynie w sytuacji, w której kontakt ten zagraża życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu lub wpływa demoralizująco na dziecko.
Kiedy można zostać pozbawionym prawa do kontaktów dzieckiem?
W niektórych sytuacjach sąd może zdecydować o ograniczeniu kontaktów z dzieckiem, a nawet całkowicie ich zakazać.
Przesłanką ograniczenia (a nawet całkowitego pozbawienia) prawa do kontaktów z dzieckiem jest dobro dziecka.
Sąd opiekuńczy, kierując się dobrem dziecka, może:
- zakazać spotykania się z dzieckiem;
- zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;
- zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;
- ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;
- zakazać porozumiewania się na odległość;
- lub w inny sposób ograniczyć prawo do kontaktów z dzieckiem, bowiem art. 113 (2) § 2 KRO nie zawiera katalogu zamkniętego możliwości działania sądu.
Formy ograniczenia kontaktów z dzieckiem zależne są od indywidualnej sytuacji danego rodzica.
Jeżeli więc np. istnieje niebezpieczeństwo, że dany rodzic będzie przekazywał dziecku nieodpowiednie treści, możliwe, że sąd zdecyduje się zakazać innych form kontaktu niż bezpośrednie spotkanie.
Bardzo częstą formą ograniczenia prawa do kontaktów jest możliwość spotkania z dzieckiem jedynie w obecności drugiego rodzica. Ograniczenie to może być zasadne m.in. w przypadkach, gdy dziecko jest bardzo małe i w związku z tym silnie fizjologicznie związane z matką albo dopiero dochodzi do nawiązania kontaktów, których wcześniej nie było.
Jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania.
Co ważne, relacja pomiędzy rodzicami dziecka nie może stanowić przesłanki ani kryterium ograniczenia rodzicowi kontaktów z dzieckiem.
Pomoc prawna: w sprawach o władzę rodzicielską i kontakty z dzieckiem
W sprawach, w których ważą się losy naszej władzy rodzicielskiej (ograniczenie władzy rodzicielskiej albo pozbawienie władzy rodzicielskiej), a także w sprawach, w których sąd orzeczeniem reguluje kontakty z dzieckiem, zawsze warto skorzystać z profesjonalnego wsparcia radcy prawnego.
Obydwie kwestie wymagają zbudowania przekonującej argumentacji oraz umiejętnego operowania przepisami prawa rodzinnego.
Doskonała znajomość doktryny oraz orzecznictwa może okazać się kluczowa, aby przekonać sąd do naszych racji.
W kancelarii radcy prawnego dra Tymoteusza Zycha doświadczenie w sprawach rodzinnych i biegła znajomość tej gałęzi prawa pozwalają na doskonałej jakości obsługę prawną w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej i kontaktów z dziećmi!
