Jeżeli czeka cię lub jesteś w trakcie batalii sądowej o opiekę nad dzieckiem, warto dowiedzieć się czym jest opieka naprzemienna i jak jest regulowana.
Przeczytaj jak ustanawia się opiekę naprzemienną i jakimi przesłankami kierują się sądy podejmując decyzję o tym, komu i w jakim zakresie przyznać opiekę nad dzieckiem.
Piecza naprzemienna: dla kogo jest ważna?
Począwszy od lat 60. XX wieku model rodziny na świecie zaczął się dynamicznie zmieniać. Pokłosiem rewolucji seksualnej i poluzowania norm społecznych jest między innymi radykalny wzrost liczby rozwodów. W 2021 r. w Polsce sądy rozwiązały prawie 61 tys. małżeństw.
Wraz ze wzrostem liczby rozwodów na niespotykaną dotąd skalę uwydatnił się problem opieki nad dziećmi przez rozwiedzionych małżonków. W 2021 r. liczba dzieci w rozwiedzionych małżeństwach wyniosła 53 tys.
Podczas orzekania w sprawie miejsca zamieszkania dziecka, kontaktach dziecka z rodzicami i władzy rodzicielskiej najważniejszą zasadą jest dobro dziecka.
To właśnie w tym celu powstała instytucja opieki naprzemiennej. Jak wskazują badania i opinie psychologów, to właśnie stały i regularny kontakt z obojgiem rodziców najlepiej zabezpiecza dobro dziecka, jego prawidłowy rozwój, poczucie bezpieczeństwa i więzi zarówno z mamą, jak i tatą.
Czym jest opieka naprzemienna?
Opieka naprzemienna (piecza naprzemienna) to sytuacja, w której obydwoje rodzice zajmują się dzieckiem w jednakowym stopniu, w stworzonych przez siebie środowiskach wychowawczych.
Piecza naprzemienna może działać w różnych modelach np. dziecko przebywa kilka dni, tydzień albo nawet miesiąc u jednego rodzica, a następnie przez taki sam czas u drugiego rodzica.
Okres, przez jaki dziecko przebywa u matki, a następnie u ojca ustalany jest indywidualnie przez sąd w zależności od wielu czynników: stopnia rozwoju dziecka, jego wieku, odległości miejsc zamieszkania rodziców i wielu innych.
Co istotne, orzeczenie opieki naprzemiennej co do zasady idzie w parze w pozostawieniu pełni władzy rodzicielskiej zarówno matce, jak i ojcu.
Choć nie jest to wymogiem ustawowym, sądy — powołując się na dobro dziecka, najczęściej uzależniają ustanowienie pieczy naprzemiennej od braku konfliktu (poprawnych relacji) pomiędzy rodzicami.
Opieka naprzemienna – regulacje prawne
Opieka naprzemienna nie została zdefiniowana przez polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej jako: „kodeks rodzinny” lub „KRiO”).
Wobec braku definicji legalnej powstaje pytanie, jak opieka naprzemienna powinna wyglądać?
W znacznej mierze kształt opieki naprzemiennej wynika utrwalonego już orzecznictwa polskich sądów, jednakże także kodeks rodzinny wprowadza pewne istotne standardy wpływające na funkcjonowanie pieczy naprzemiennej.
Bardzo ważnym przepisem jest art. 58 § 1 KRiO. Stanowi on, że w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.
Co istotne, przepis ten wskazuje, że sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
Przepisy dotyczące opieki naprzemiennej znajdziemy także w Kodeksie postępowania cywilnego (dalej jako: „KPC”) – o takiej formie opieki wspomina np. art 582 [1] § 4 KPC.
Świadczy to, że pomimo braku definicji legalnej, polski porządek prawny zna tę instytucję.
Kiedy sąd zgodzi się na opiekę naprzemienną?
Niezwykle istotne przy orzekaniu przez sąd o opiece naprzemiennej są takie czynniki jak: wiek dziecka, bliskość relacji z każdym z rodziców, a także odległości miejsc zamieszkania każdego z nich.
Sądy bardzo skrupulatnie badają warunki i predyspozycje rodziców do sprawowania opieki naprzemiennej. Jak wskazuje orzecznictwo, do ustanowienia opieki naprzemiennej konieczna jest pełna zgoda i współdziałanie obojga rodziców, którzy posiadają pełnię władzy rodzicielskiej.
Sądy wychodzą z założenia, że sytuacja zaostrzonego konfliktu pomiędzy rodzicami uniemożliwi im, lub przynajmniej znacząco utrudni, współdziałanie na rzecz dobra dziecka. Dlatego w sytuacjach braku zgody między rodzicami najczęściej orzekana jest opieka poprzez ustanowienie „rodzica dominującego”.
Dlatego też chcąc walczyć o opiekę naprzemienną powinniśmy postarać się o załagodzenie konfliktu z drugim rodzicem i doprowadzenie naszej wzajemnej relacji do punktu, w którym możemy w oderwaniu od negatywnych emocji współpracować w kwestiach związanych z opieką nad dzieckiem.
Jakie są przesłanki orzeczenia opieki naprzemiennej nad dzieckiem?
Z mocy ustawy sąd orzekając o rozwodzie ma obowiązek orzec także co do opieki nad małoletnimi dziećmi rozwodzących się rodziców.
Odstąpić od orzekania w tej kwestii sąd może w przypadku, gdy strony same dojdą do porozumienia w tej kwestii i przedstawią pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie (art. 58 § 1 KRiO). Sąd uwzględni takie porozumienie zawsze, jeżeli tylko jest ono zgodne z dobrem dziecka.
Badając czy dana forma opieki wypełni znamiona „zgodnej z dobrem dziecka” sąd bierze pod uwagę takie rzeczy jak:
- pozytywna prognoza współdziałania rodziców w sprawach dziecka (tutaj najczęściej kluczowa jest opinia wydana przez OZSS – Opisniodawczy Zespół Specjalistów Sądowych),
- poziom konfliktu między rodzicami (optymalną sytuacją jest brak konfliktu),
- ewentualne negatywne konsekwencje wychowawcze (np. wynikające z opinii OZSS niskie kompetencje wychowawcze jednego z rodziców),
- przemoc i uzależnienia występujące u rodziców (w tym m.in. ich skala, postawa rodziców wobec nich, wobec kogo przemoc była ukierunkowana).
Czy moje dziecko zostanie wysłuchane przez sąd?
Zgodnie z art. 216 [1] § 1-2 k.p.c. sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha go, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwalają.
W literaturze przyjmuje się, że sprawa o rozwód, w toku której orzeka się także o opiece nad dzieckiem jest taką, w której dziecko powinno zostać wysłuchane — o ile działanie takie będzie zgodne z nadrzędną zasadą kierowania się dobrem dziecka. Wówczas sąd może uwzględnić zdanie dziecka i jego rozsądne życzenia
Wysłuchanie małoletniego może stanowić realizację zasady bezpośredniości postępowania dowodowego. Sprzyja również możliwości poznania przez sąd małoletniego, jego sytuacji i punktu widzenia.
Należy pamiętać, że wysłuchanie małoletniego nie jest przesłuchaniem. Z czynności takiej sporządza się notatkę, nie jest to dowód w sprawie.
Przepis ten służy realizacji normy z art. 72 ust. 3 Konstytucji RP, która nakłada na organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko obowiązek wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. W odniesieniu do uwzględnienia zdania dziecka (art. 2161 § 2 KPC) sąd rozważa okoliczności sprawy w odniesieniu do osoby dziecka oraz zakres, w jakim może uwzględnić rozsądne życzenia dziecka. Wykładnia celowościowa każe relatywizować stosowanie tego przepisu jedynie do stanów faktycznych, dla których zdanie dziecka jest prawnie relewantne (A. Rutkowska, D. Rutkowski [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz aktualizowany, red. O. M. Piaskowska, LEX/el. 2023, art. 216(1)).
Czy moje dziecko zostanie wysłuchane przez sąd?
Orzeczenie o pieczy naprzemiennej może mieć dwojaki charakter.
W niektórych przypadkach sąd ustala sprawowanie pieczy naprzemiennej przez rodziców nad małoletnim i nie wskazuje dokładnie, w jakich ramach czasowych sprawowana ma być opieka przez rodziców.
Częściej jednak sąd decyduje się, aby bardzo szczegółowo określić czas sprawowania opieki przez ojca oraz równolegle taki sam czas sprawowania opieki przez matkę.
Przykład:
,,Dzieci będą pod opieką ojca od każdej niedzieli od godz. 20:00 do każdego wtorku, kiedy to ojciec odwiezie dzieci o godz. 20:00 do miejsca zamieszkania matki”.
- b) dzieci będą pod opieką matki od każdego wtorku od godz. 20:00 do każdego czwartku do godz. 20:00 w tygodniach nieparzystych roku, kiedy to matka odwiezie dzieci do miejsca zamieszkania ojca, natomiast w tygodniach parzystych roku matka będzie kontynuować opiekę do niedzieli do godz. 20:00, kiedy to odwiezie dzieci do miejsca zamieszkania ojca o godz. 20:00,
Oprócz określenia tygodni sąd określa szczegółowo czas sprawowania opieki nad dzieckiem również w ważne święta (Boże Narodzenie, Wielkanoc itp.), wakacje, ferie, tzw. długie weekendy, czy dni takie jak urodziny, Dzień Matki, Dzień Ojca itd.
Rozstrzygnięcie w tym zakresie może polegać na uregulowaniu pobytu u rodziców w okresach świątecznych naprzemiennie (np. Boże Narodzenie w latach parzystych u matki, a w latach nieparzystych u ojca).
Święta takie jak urodziny dziecka sąd często reguluje w taki sposób, aby umożliwić zarówno matce, jak i ojcu kontakt z dzieckiem w tym ważnym dla niego dniu, nawet jeżeli dzień ten przypada na opiekę i pobyt u drugiego rodzica.
Podobnie święta takie jak Dzień Matki czy Dzień Ojca, niezależnie od tego pod czyją opieką dziecko znajduje się tego dnia, sąd ustala, że w Dzień Matki dziecko powinno mieć możliwość kontaktu swobodnego z matką i podobnie w Dzień Ojca dziecko powinno mieć możliwość swobodnego kontaktu z ojcem.
Opinie specjalistów o korzyściach płynących z opieki naprzemiennej
- Europejska Komisja Prawa Rodzinnego
Europejska Komisja Prawa Rodzinnego wydała opinię, w której wskazuje, że piecza naprzemienna może być preferowana w sytuacjach, gdy służy ona najlepszemu interesowi dziecka.
Ważne jest, aby rodzice, którzy decydują się na opiekę naprzemienną, byli w pełni zgodni co do zasad tej formy opieki. Powinni oni skoncentrować się na potrzebach dziecka i współpracować w celu zapewnienia mu odpowiedniej troski i stabilności.
Niektórzy eksperci Komisji uważają jednak, że taka forma opieki może wpływać negatywnie na rozwój emocjonalny dzieci, szczególnie gdy relacje między rodzicami są napięte. Ponadto niektóre badania sugerują, że ostateczny wpływ opieki naprzemiennej na dobrostan dziecka zależy od wielu czynników, takich jak wiek dziecka, zdrowie psychiczne rodziców i dostępność pomocy społecznej.
Ważne jest, aby rodzice prowadzili otwarte i uczciwe rozmowy na temat opieki naprzemiennej. Muszą być gotowi współpracować ze sobą w celu zapewnienia najlepszego interesu dziecka oraz powinni elastycznie dostosowywać plany opieki do zmieniających się okoliczności.
Jak wskazuje Komisja: ocena opieki naprzemiennej jest nadal przedmiotem badań i dyskusji. Istnieje przekonanie, że może ona być korzystna, pod warunkiem że jest przeprowadzana w sposób odpowiedzialny i zgodny z potrzebami dziecka. Jednakże, zanim podejmie się decyzję o stosowaniu opieki naprzemiennej, należy wziąć pod uwagę indywidualne okoliczności i skonsultować się z ekspertami w dziedzinie prawa rodzinnego.
- Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO)
RPO wskazuje przede wszystkim na jednoznaczną potrzebę zdefiniowania pojęcia opieki naprzemiennej, dzięki czemu sądy znałyby klarowne podstawy do jej orzekania. Rzecznik wskazuje także, że mogłoby to też w wielu wypadkach przyczynić się do wygaszenia czy złagodzenia konfliktowych sytuacji związanych z opieką nad dzieckiem przez rodziców żyjących oddzielnie.
Badania Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości (IWS)
Instytut Wymiaru Sprawiedliwości zwrócił się do wszystkich sądów okręgowych o przesłanie akt wszystkich spraw rozwodowych, w których orzeczenie przewidujące pieczę naprzemienną zapadło i było prawomocne.
Zdecydowana większość rodziców była reprezentowana przez profesjonalnych pełnomocników procesowych.
Na podstawie wyników badania można wywnioskować, że piecza naprzemienna była orzekana w sprawach, w których rodzice byli intensywnie zaangażowani w sprawowanie pieczy nad dzieckiem jeszcze w czasie, gdy nie nastąpił zupełny rozkład pożycia.
Związane to było również z utrzymywaniem systematycznych i częstych kontaktów z dziećmi nawet w sytuacji oddzielnego zamieszkiwania. W prawie wszystkich zbadanych sprawach rodzice w pełni wywiązywali się z obowiązku alimentacyjnego.
Wskazany charakter relacji rodzicielskich spowodował, że we wszystkich sprawach rozstrzygnięcia o pieczy naprzemiennej zapadały w sytuacji występowania silnych więzów uczuciowych pomiędzy rodzicami (zarówno ojcami, jak i matkami) a dziećmi.
Wady i zalety pieczy naprzemiennej
Model pieczy naprzemiennej wymaga szczególnej współpracy i starań ze strony rodziców. Konieczne są również odpowiedzialność rodziców i ich świadomość koniecznych do rozwiązania problemów.
Współczesne badania psychologiczne prowadzą jednak do wniosku, że piecza naprzemienna jest zdecydowanie lepszą formą sprawowania opieki nad dzieckiem niż powierzenie jej wykonywania tylko jednemu z rodziców.
Plusem pieczy naprzemiennej – z perspektywy rodzica – może być poczucie, że obowiązki związane z opieką nad dzieckiem są praktycznie podzielone po równo.
Rozwiązanie to powoduje, że dziecko rozwija psychiczną więź z obojgiem rodziców. Wpływa to na korzystnie na dobrostan psychiczny zarówno dziecka, jak i rodziców.
Jak wskazują badania, dzieci cenią sobie taką organizację życia, a bardzo niewiele z nich gubi się w sytuacji posiadania dwóch domów. Można wnioskować, że regularny i stały dostęp do obojga rodziców jest ważniejszy niż komfort związany z jednym miejscem zamieszkania.
Z drugiej strony, nie da się pominąć szeregu problemów, jakie powstają w takim modelu opieki.
Systematyczne przemieszczanie się dziecka, które musi się pakować i zmieniać otoczenie, może się wiązać z ewentualnym stresem i negatywnymi emocjami — zwłaszcza w okresie dorastania dzieci, gdy ich poczucie autonomii rośnie.
Jak pokazuje praktyka, dzielenie się opieką nad dzieckiem jest często niemożliwe przy dużych odległościach między miejscami zamieszkania rodziców. Duże odległości rodzą konflikty, trudności i niechęć u każdej z zaangażowanych w opiekę osób, także dzieci.
Opieka naprzemienna wymaga też z całą pewnością umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami u rozstających się rodziców. Dla dzieci swoistym problemem adaptacyjnym może być fakt, że rodzice mogą mieć różne metody wychowawcze, odmienne podejście do pewnych kwestii (np. egzekwowanie obowiązków).
Wnioski: czy warto walczyć o opiekę naprzemienną?
Opieka naprzemienna wymaga odpowiedniego stanowiska i zgody wypracowanych przez obu rodziców. Z pomocą profesjonalnego prawnika nawet najbardziej skonfliktowani rodzice mają jednak szansę na osiągnięcie porozumienia w kwestii opieki nad dzieckiem!
Opieka naprzemienna ma na celu przede wszystkim zabezpieczenie dobra dziecka i zaopiekowania jego potrzeb, także emocjonalnych i psychicznych.
Dlatego warto podjąć działania umożliwiające ustanowienie opieki naprzemiennej!
Zapraszamy państwa do kontaktu z Kancelarią radcy prawnego dr. Tymoteusza Zycha.
Profesjonalni prawnicy skrupulatnie przeanalizują Państwa sytuację oraz zaproponują rozwiązania, które pozwolą na skuteczne rozwiązanie problemu
