Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Oznacza to, że cechą charakterystyczną takiej umowy jest nieodpłatny charakter świadczenia darczyńcy, który nie otrzymuje niczego w zamian. Czy w związku z tym darczyńca ma prawo cofnąć darowiznę? Jak i kiedy można odwołać darowiznę?
Darowizna — na czym polega umowa darowizny?
Kodeks cywilny nie precyzuje, co może być przedmiotem darowizny, wobec czego przyjmuje się, że darowane mogą być wszelkie rzeczy i prawa dopuszczone do obrotu. Nieistotne jest, czy przedmiot darowizny ma wielką wartość, czy wręcz przeciwnie — nie mają żadnej wartości.
Darczyńca musi być uprawniony do dysponowania przedmiotem darowizny najpóźniej w chwili, w której darowizna powinna być wykonana, a jego świadczenie musi być nieodpłatne. Obdarowany otrzymuje zatem świadczenie całkowicie za darmo.
Czy możliwe jest odwołanie darowizny przez darczyńcę?
W związku z tym, że świadczenie ma charakter nieodpłatny, wiele osób uważa, że darowiznę można „cofnąć”, gdy tylko darczyńca zmieni zdanie. W rzeczywistości nie jest to jednak takie proste.
Fakt, że darowaliśmy coś drugiej osobie, nie biorąc nic w zamian, nie zmienia tego, że własność rzeczy (lub prawa) przeszła w pełni na obdarowanego. Z chwilą dojścia darowizny do skutku właścicielem darowanego przedmiotu staje się obdarowany, a darczyńca traci prawo rozporządzania tym przedmiotem.
Odwołanie darowizny jest jednak możliwe.
Kodeks cywilny wymienia kilka sytuacji, w których możliwe jest odwołanie darowizny. Jeżeli zachodzą ku temu przesłanki, darczyńca może złożyć wobec obdarowanego oświadczenie o odwołaniu darowizny.
Oświadczenie o odwołaniu darowizny: czy to naprawdę takie proste?
Choć przepisy tego nie wymagają dla ważności i skuteczności odwołania darowizny, to warto zachować formę pisemną oświadczenia o odwołaniu darowizny.
Brak formy pisemnej może zrodzić problemy dowodowe, a jak wskazuje praktyka — odwołanie darowizny w wielu przypadkach wymaga rozstrzygnięcia przez sąd sporu, w którym jedna strona twierdzi, że zaistniały przesłanki odwołania darowizny, a druga strona to neguje.
Co więcej, praktyka pokazuje, że sądy bardzo ostrożnie podchodzą do prób odwołania darowizny.
W wielu sprawach, gdzie sytuacja wydaje się „oczywista”, sąd mimo wszystko nie przychyla się do stanowiska strony chcącej odwołać darowiznę.
Sprawy związane z odwołaniem darowizny to bez wątpienia te, w których warto skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Dzięki doświadczeniu i bogatej praktyce znacząco zwiększa to szanse na trafne uargumentowanie naszego stanowiska, a tym samym szanse na wygraną.
Kancelaria radcy prawnego dra Tymoteusza Zycha oferuje usługi z zakresu prawa spadkowego i darowizn, a nasze doświadczenie oraz bogate zaplecze merytoryczne pozwalają nam prowadzić sprawy Klientów tak, aby uzyskać satysfakcjonujące wyniki.
Kiedy można złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny?
Kodeks cywilny dopuszcza odwołanie darowizny zaledwie w kilku przypadkach. W każdym z nich konieczne jest jednak udowodnienie, że dane okoliczności rzeczywiście zaszły.
W razie sporu sąd bada, czy miała miejsce zmiana stanu majątkowego darczyńcy uzasadniająca odwołanie darowizny niewykonanej (art. 896 kodeksu cywilnego) albo czy zachowanie obdarowanego nosiło znamiona rażącej niewdzięczności (art. 899 kodeksu cywilnego).
Oświadczenie o odwołaniu darowizny niewykonanej
Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Należy przez to rozumieć, że w sytuacji, w której zobowiązaliśmy się do darowania komuś np. mieszkania, którego jesteśmy właścicielami i darowizna te nie doszła jeszcze do skutku (bo np. mieszkanie mieliśmy przekazać dopiero za kilka lat), a zaszły okoliczności (np. utrata pracy, długi, poważna choroba) pogarszające naszą sytuację majątkową na tyle znacznie, że wyzbycie się części majątku w drodze darowizny sprawiłoby, że nie mielibyśmy środków na własne utrzymanie — wówczas darowiznę mamy prawo odwołać.
Warto podkreślić, że nie chodzi tutaj o każdą zmianę na gorsze.
Oceniając, czy zaszła przesłanka określona w art. 896 k.c. pod uwagę bierze się nie samą wysokością pogorszenia, lecz relację powstałej zmiany do łącznej wartości majątku darczyńcy.
Nawet bardzo znaczące kwotowo straty nie będą uzasadniały odwołania darowizny, jeżeli nie zachodzi ryzyko uszczerbku w utrzymaniu darczyńcy lub zagrożenie dla wykonania ciążących na nim zobowiązań alimentacyjnych.
Co do zasady bez znaczenia są natomiast przyczyny, z których wyniknęła zmiana majątku darczyńcy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której zmiana ta jest wynikiem winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa darczyńcy.
Ten sam przepis umożliwia odwołanie darowizny jeszcze niewykonanej w sytuacji, w której na darczyńcy ciąży obowiązek alimentacyjny (np. wobec jego dzieci, byłego małżonka, czy rodziców). Jeżeli darczyńca ma lub mógłby mieć problemy ze spełnianiem obowiązku alimentacyjnego po wyzbyciu się części majątku w drodze darowizny, darowizna ta również może być odwołana.
Rażąca niewdzięczność jako powód odwołania darowizny
Zgodnie z art. 898 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Ustawodawca nie definiuje, co należy rozumieć przez pojęcie niewdzięczności. Ustawa ogranicza się jedynie do wskazania, że chodzi o niewdzięczność „rażącą”.
Co za tym idzie, nie każde naganne, czy łamiące obowiązek wdzięczności zachowanie obdarowanego będzie stanowiło podstawę do odwołania darowizny.
Nie jest możliwe stworzenie ogólnej zasady pozwalającej na stwierdzenie, czy określone zachowanie obdarowanego stanowi przejaw rażącej niewdzięczności. Dlatego też wypracowanie szczegółowych kryteriów pozostawiono doktrynie i judykaturze.
Przez „rażącą niewdzięczność” rozumie się świadome zachowanie obdarowanego, skierowane przeciwko darczyńcy w nieprzyjaznym zamiarze (por. wyroki Sądu Najwyższego z 7.05.1997 r., I CKN 117/97 oraz z 10.11.2000 r., IV CKN 159/00), cechujące się znacznym nasileniem złej woli i zmierzające do wyrządzenia darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 26.07.2000 r., I CKN 919/98, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 26.05.2014 r., I ACa 1547/13), w świetle obowiązujących zasad moralnych odczuwane przez darczyńcę wysoce ujemnie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 26.09.2000 r., III CKN 810/00).
Doktryna i sądy zgadzają się także, że ocena, czy obdarowanemu można przypisać rażącą niewdzięczność, musi być dokonywana w oparciu o konkretny przypadek, dobre obyczaje, ale również normy obowiązujące w środowisku, w którym funkcjonują obie strony, oraz ich wzajemne relacje, w tym stopień bliskości.
Przyjmuje się także, że skoro z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego darczyńca ma prawo odwołać wykonaną darowiznę, to tym bardziej jest uprawniony do odwołania darowizny niewykonanej.
Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Rażąca niewdzięczność — co jeżeli przebaczyliśmy obdarowanemu?
Przepisy kodeksu cywilnego zastrzegają, że darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył.
Jeżeli więc obdarowany zachowywał się z rażącą niewdzięcznością, ale uzyskał przebaczenie darczyńcy, oznacza to, że możliwość odwołania darowizny istniała, ale wraz z przebaczeniem zniknęła.
Praktyka wskazuje, że przebaczenie ze strony darczyńcy często następuje na tzw. łożu śmierci. Z uwagi na tę praktykę, kodeks wskazuje także, że jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych (bo np. był ubezwłasnowolniony z uwagi na stan umysłowy), przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
W takim wypadku to sąd ocenia, czy i w jakim stopniu darczyńca był świadomy, a akt przebaczenia był rzeczywiście wyrazem jego faktycznej, nieprzymuszonej woli.
Darowizna osoby ubezwłasnowolnionej — jak ją cofnąć?
Podobnie, przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może żądać rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna.
Uprawnienie to wynika z faktu, że ustawodawca dostrzegł, iż szczególny charakter umowy darowizny powoduje konieczność sformułowania mechanizmów ochronnych przed lekkomyślnym, nierozważnym i nieprzemyślanym dokonywaniem takich czynności.
W doktrynie słusznie wskazuje się, że ochrona w tym zakresie powinna obejmować zwłaszcza osoby, które z powodu wieku, choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego czy innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie są w stanie kierować swym postępowaniem.
Ochrona ta jest przeznaczona dla osób ubezwłasnowolnionych całkowicie oraz częściowo.
Należy jednak podkreślić, że samo ubezwłasnowolnienie nie jest wystarczającą przesłanką do odwołania darowizny!
Odwołanie darowizny po śmierci darczyńcy
Również spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności, jednak tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
W tego typu sprawach konieczne może być przeprowadzenie w pierwszej kolejności postępowania karnego.
Z pomocą Kancelarii radcy prawnego dra Tymoteusza Zycha możesz nie tylko przejść przez postępowanie karne, ale i zabezpieczyć przedmiot darowizny przed jego zbyciem albo zniszczeniem na czas postępowania!
Czy obdarowany ma obowiązki względem darczyńcy?
Choć nie jest to „odwołanie darowizny”, to na marginesie warto zaznaczyć, że wysokość (wartość) otrzymanej darowizny determinuje także zakres obowiązków obdarowanego względem darczyńcy.
Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Odwołanie darowizny — pomoc prawna
Sprawy związane z odwołaniem darowizny są bardzo złożone z uwagi na fakt, że w zasadzie każdy element stanu faktycznego może mieć znaczący wpływ na rozstrzygnięcie.
Co więcej, stan prawny w wielu miejscach pozostawia znaczące pole do interpretacji, na którą wpływ ma szerokie i różnorodne orzecznictwo i stanowiska prezentowane przez doktrynę.
Również w powyższym artykule nie sposób przedstawić wszystkie warianty, możliwości i ograniczenia prawne związane z odwołaniem darowizny.
Dlatego, jeżeli rozważasz odwołanie darowizny, albo obawiasz się, że darowizna, którą otrzymałeś, może zostać odwołana, nie zwlekaj i skontaktuj się z Kancelarią radcy prawnego dra Tymoteusza Zycha, gdzie otrzymasz profesjonalną pomoc prawną!
