Obowiązek alimentacyjny spoczywa na krewnych w linii prostej, a także na rodzeństwie. Nie zawsze jednak osoba zobowiązana chętnie go wykonuje.
W sytuacji uchylania się od obowiązku dostarczania środków utrzymania oraz wychowania, o zakresie i wysokości alimentów może zdecydować sąd. Kiedy, kto i w jakim zakresie może żądać orzeczenia o alimentach?
Alimenty — na czym polegają?
Wbrew powszechnie funkcjonującemu mitowi „alimenty” nie stanowią wyłącznie pewnej kwoty pieniędzy, do jakiej systematycznego przekazywania sąd zobowiązuje jednego z rodziców na rzecz utrzymania ich wspólnego dziecka.
Obowiązek alimentacyjny to znaczenie więcej niż pieniądze! Co więcej, obowiązek alimentacyjny dotyczy nie tylko łożenia na dziecko.
Zgodnie z art. 128 k.r.o. (ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 2023 r., poz. 2809 z późn. zm.; dalej jako: „k.r.o.”) obowiązek alimentacyjny, to obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania, który obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
Co istotne, obowiązek ten wynika z samego faktu istnienia konkretnych stosunków rodzinnych. Obowiązek wspierania w różny sposób członków rodziny jest zazwyczaj wykonywany dobrowolnie, na bieżąco i w miarę powstawania potrzeb po stronie uprawnionego.
Konieczność uzyskania ochrony w postaci ustalenia świadczeń alimentacyjnych przez sąd powstaje najczęściej dopiero wówczas, gdy w rodzinie dochodzi do różnego typu zaburzeń.
Alimenty: środki utrzymania i wychowania
Obowiązek alimentacyjny dostarczania środków utrzymania oznacza obowiązek zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego do alimentacji.
Za usprawiedliwione potrzeby uznaje się m.in. koszty: mieszkania, wyżywienia, odzieży, artykułów higienicznych, leków i wizyt lekarskich, ale także nauki (w tym zajęć dodatkowych), czy nakłady związane z hobby (rozwijaniem pasji), przy czym koszty te muszą się mieścić w rozsądnych granicach.
Środkami wychowania są w szczególności wydatki na wykształcenie (szkoła, zajęcia pozalekcyjne), rozwój fizyczny, a także na zaspokajanie potrzeb kulturalnych (wyjście do kina, teatru, zakup książek albo gier), czy na rozrywkę.
Wysokość alimentów: usprawiedliwione potrzeby i rozsądne granice
„Rozsądne granice” kosztów oznaczają, że określając koszt utrzymania osoby uprawnionej do alimentacji, nie powinniśmy sztucznie go windować.
W przypadku alimentów na dziecko, usprawiedliwioną potrzebą będą więc np. dwie pary, a nie pięć par butów wiosennych dla dziecka w wieku przedszkolnym.
Podobnie, za usprawiedliwioną potrzebę sąd może uznać konieczność zakupu nowych łyżew dla dziecka, które jeszcze rośnie raz w sezonie, ale już nie co miesiąc.
Usprawiedliwioną potrzebą mieszczącą się w rozsądnych granicach będą także koszty wyżywienia obejmujące zdrową, różnorodną żywność.
Oznacza to, że osoba zobowiązana do alimentacji nie może oczekiwać, że uprawniony będzie minimalizował koszty utrzymania poprzez kupno najtańszej i najgorszej jakości pożywienia.
Z drugiej strony, sąd nie uzna za usprawiedliwiony koszt kosztów diety opartej na najbardziej wyśrubowanych standardach żywieniowych (np. tylko eco, tylko żywność z określonymi certyfikatami).
Wyższy koszt takiej formy wyżywienia może być usprawiedliwiony, jeżeli istnieją wskazania lekarskie do stosowania tak restrykcyjnej diety.
Sposoby wypełniania obowiązku alimentacyjnego: alimenty w pieniądzu i alimenty w naturze
Wypełnianie obowiązku alimentacyjnego nie musi opierać się na przekazywaniu środków pieniężnych. Może polegać również na dostarczaniu uprawnionemu np. mieszkania, opieki lekarskiej i domowej.
Dlatego też w przypadku sądowego orzeczenia o alimentach sąd bierze pod uwagę nie tylko możliwości finansowe osób zobowiązanych do alimentacji (np. rodziców względem dziecka).
Istotne jest także to, w jakim stopniu osoby te wypełniają obowiązek alimentacyjny poprzez swoje działanie (np. zapewnienie mieszkania i wyżywienia, codzienną opiekę, wychowanie).
W efekcie, jeżeli przedstawione przez osobę uprawnioną do alimentacji koszty utrzymania wynoszą np. 1500,00 zł, a do alimentacji zobowiązani są matka i ojciec, to możliwe jest, że kosztem tym w większym stopniu sąd obciąży tego rodzica, który nie wypełnia (lub robi to w znacznie mniejszym stopniu) obowiązku alimentacyjnego poprzez wykonywanie pracy opiekuńczo-wychowawczej wobec dziecka.
Sąd ocenia i „wycenia” zatem osobiste starania zobowiązanego.
Do osobistych starań wlicza się m.in. osobista opieka nad dzieckiem, przygotowywanie posiłków, dbanie o czystość, pielęgnacja w chorobie, pomoc w lekcjach, czy uczenie dziecka języka obcego.
Pod uwagę brane jest także dostarczanie uprawnionemu środków utrzymania i wychowania w naturze (np. zakup odzieży, leków, książek, pomocy szkolnych).
Obowiązek alimentacyjny — kto płaci alimenty?
Obowiązek alimentacyjny wynikać może z dwóch okoliczności.
Pierwszą i najczęstszą jest stosunek rodzice-dziecko, gdzie na rodzicach spoczywa obowiązek utrzymania i wychowania dziecka, które jeszcze nie jest w stanie samo się utrzymać.
Mitem jest, jakoby obowiązek alimentacyjny wobec dziecka kończył się wraz z zakończeniem przez nie nauki.
Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.
Drugą okolicznością, w której powstaje obowiązek alimentacyjny, jest fakt pozostawania przez daną osobę w niedostatku, co powoduje, że jej bliscy, z uwagi na łączące ich więzy rodzinne i adekwatnie do swoich możliwości zarobkowych i majątkowych, winni ją wspierać.
Warto wskazać, że osoba uprawniona do alimentacji nie ma wyboru, od kogo będzie dochodzić świadczeń alimentacyjnych. Nie może sobie wybrać członka rodziny, który np. ma dobrą sytuację majątkową i zarobkową.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy precyzyjnie reguluje kolejność i okoliczności, w jakich obowiązek alimentacyjny przechodzi na kolejnych członków rodziny.
Zgodnie z art. 129 k.r.o. obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem. Jeżeli jest kilku zstępnych (np. dzieci, wnuki) lub wstępnych (np. rodzice, dziadkowie) — obowiązek alimentacyjny obciąża bliższych stopniem przed dalszymi.
Kolejność ustalona przez kodeks rodzinny i opiekuńczy jest zatem jasna: co do zasady na dzieci w pierwszej kolejności powinni łożyć rodzice, a na rodziców — dzieci.
Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności (np. dziadków wobec wnuków) powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności (np. rodzice nie żyją).
Obowiązek taki może powstać także wówczas, gdy osoba bliższa, np. ojciec dziecka, nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami.
Przykładem może tu być rodzic, który uchyla się od spełniania obowiązku alimentacyjnego, zmaga się z uzależnieniami i brak jest widoków na poprawę jego kondycji w przyszłości.
W takim wypadku obowiązek alimentacyjny może przejść na dziadków dziecka — takie rozwiązanie ma na celu przede wszystkim zabezpieczenie bytu dziecka.
Stan niedostatku — przesłanka powstania obowiązku alimentacyjnego
Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci trwa tak długo, jak dziecko nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie.
W innym przypadku warunkiem koniecznym powstania obowiązku alimentacyjnego jest co do zasady powstanie po stronie uprawnionego stanu niedostatku (vide art. 133 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Wskazuje się, że niedostatek występuje nie tylko wtedy, gdy uprawniony do alimentacji nie posiada żadnych środków utrzymania, ale także wtedy, gdy nie może ona w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 listopada 2021 r., sygn. akt II USKP 89/21:
„niedostatek występuje wtedy, gdy uprawniony nie może w pełni własnymi siłami, z własnych środków, zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb. Potrzeby te to potrzeby tak materialne jak i niematerialne, przy czym potrzeby każdego człowieka kształtują się inaczej. Obydwa te rodzaje potrzeb są ze sobą sprzężone i tylko ich łączne zaspokojenie zapewnia godziwą egzystencję. W takim kontekście można mówić o zaspokojeniu potrzeb usprawiedliwionych, które każdy uprawniony powinien mieć zapewnione. Są one uzależnione od indywidualnych cech uprawnionego, tj. od wieku, stanu zdrowia, zawodu, pozycji społecznej i dotychczasowej stopy życiowej”.
Pojęcie niedostatku jest zatem względne i stan ten oceniany będzie przez sąd indywidualnie, każdorazowo adekwatnie do okoliczności sprawy.
Alimenty na byłą żonę, alimenty na byłego męża
Warto wskazać, że art. 130 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprowadza pierwszeństwo obowiązku alimentacyjnego małżonka.
Oznacza to, że obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka.
Zatem nawet po ustaniu związku małżeńskiego, między innymi z uwagi na dawniej łączącą dane osoby silną więź, może okazać się, że jeden z byłych małżonków obowiązany będzie łożyć na drugiego.
Zakres obowiązku alimentacyjnego byłego małżonka określa art. 60 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
W sytuacji, gdy orzeczono rozwód bez orzekania o winie któregokolwiek z małżonków albo jeżeli rozwód orzeczono z winy obojga małżonków, to małżonek, który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania jedynie w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a orzeczenie rozwodu pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny ma obowiązek przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Alimenty po rozwodzie — na jak długo?
Obowiązek alimentacyjny byłego małżonka trwa do chwili zawarcia nowego małżeństwa przez małżonka uprawnionego do alimentacji.
Co do zasady jednak obowiązek ten wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, jeżeli zobowiązanym jest małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia.
Niemniej, ze względu na „wyjątkowe okoliczności” sąd, na żądanie uprawnionego, może przedłużyć ów termin. Co ciekawe, ustawa nie przewiduje, na jak długi czas może być przedłużony 5-letni termin obowiązku alimentacyjnego. Można zatem przyjąć, że przedłużenie to może być nawet na czas nieoznaczony.
Pomoc osobom uprawnionym do alimentów
Opierając się na zasadzie pomocniczości w 2007 r. wprowadzono ustawę wprowadzającą zasady pomocy państwa osobom uprawnionym do alimentów na podstawie tytułu wykonawczego w przypadku bezskuteczności egzekucji oraz określającą działania, podejmowane wobec tzw. dłużników alimentacyjnych.
W przypadku bezskuteczności egzekucji, a zatem m.in. w sytuacji, gdy przez dwa miesiące nie wyegzekwowano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań alimentacyjnych albo gdy niemożność wszczęcia lub prowadzenia egzekucji alimentów związana jest z przebywaniem dłużnika alimentacyjnego poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, osoba uprawniona może złożyć do organu właściwego wierzyciela wniosek o podjęcie działań wobec dłużnika alimentacyjnego.
„Organem właściwym wierzyciela” jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby uprawnionej.
Na skutek takiego wniosku podejmowane są próby zmuszenia, a zarazem wsparcia dłużnika mającego umożliwić mu spłacenie zobowiązań.
Może to nastąpić np. poprzez zobowiązanie dłużnika alimentacyjnego do zarejestrowania się jako bezrobotny albo jako poszukujący pracy w przypadku braku możliwości zarejestrowania się jako bezrobotny wraz ze wskazaniem nie dłuższego niż 30-dniowy terminu na wykonanie tego zobowiązania.
Wówczas informuje się też właściwy powiatowy urząd pracy o potrzebie aktywizacji zawodowej dłużnika alimentacyjnego.
Fundusz alimentacyjny
W przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów możliwe jest otrzymanie świadczeń pieniężnych wypłacanych przez państwo z tzw. funduszu alimentacyjnego.
Są to środki wypłacene przez państwo w celu zabezpieczenia bytu osoby uprawnionej do alimentów, w miejsce środków, jakie osoba ta powinna otrzymywać od dłużnika alimentacyjnego. Zabezpieczywszy byt uprawnionego — państwo zajmuje się także egzekucją należności od dłużnika.
Warunki nabywania prawa do świadczenia z funduszu alimentacyjnego szczegółowo określa art. 9 i następne ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów.
Warto jednak zwrócić uwagę przynajmniej na kilka najważniejszych kryteriów.
Przede wszystkim, świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują osobie uprawnionej do ukończenia przez nią 18 roku życia albo w przypadku gdy uczy się w szkole lub szkole wyższej do ukończenia przez nią 25 roku życia.
W przypadku posiadania przez taką osobę orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności świadczenie przysługuje bezterminowo.
Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty 1209 zł (kwota ta podlega waloryzacji na warunkach szczegółowo wskazanych w ustawie).
Prawnik w sprawach o alimenty
Niezależnie od tego, czy jesteś osobą uprawnioną do alimentów, czy osobą na której spoczywa obowiązek alimentacyjny, to w sytuacji sporu, który ma zostać rozstrzygnięty przez sąd, nieoceniona będzie pomoc doświadczonego radcy prawnego.
Z uwagi na emocje, brak wiedzy prawnej i doświadczenia, strony występujące w sprawach o alimenty często nie są w stanie właściwie przedstawić swoich racji, ani w sposób przekonujący dla sądu przedstawić swojej sytuacji materialnej i możliwości zarobkowych.
Wsparcie radcy prawnego dr. Tymoteusza Zycha umożliwi ci przedstawienie swoich racji w sposób, który umożliwi sądowi rajonalną ocenę sytuacji każdej ze stron i ustalenie wysokości ewentualnego świadczenia alimentacyjnego na adekwatnym do sytuacji i możliwości osoby zobowiązanej poziomie.
Oddaj swoją sprawę w dobre ręce i skontaktuj się z Kancelarią Radcy Prawnego dra Tymoteusza Zycha już dziś!
