Władza rodzicielska co do zasady przysługuje obojgu rodzicom. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy sąd decyduje o pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub oboje rodziców.
Jak interpretować przesłankę „trwałej przeszkody” w wykonywaniu władzy rodzicielskiej? Jak rozumieć „nadużywanie władzy rodzicielskiej”? I co stanowić będzie „rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka”?
Władza rodzicielska — co to jest i komu przysługuje?
Władza rodzicielska co do zasady powstaje wraz z chwilą urodzenia dziecka i trwa do osiągnięcia przez nie pełnoletności.
Przysługuje ona rodzicom: matce (kobiecie, która urodziła dziecko) oraz ojcu.
Za ojca dziecka polskie prawo uznaje co do zasady męża matki — jeżeli zachodzi domniemanie ojcostwa, bo dziecko pochodzi ze związku małżeńskiego.
W pozostałych przypadkach prawo uznaje za ojca mężczyznę, który uznał ojcostwo, składając oświadczenie przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego) lub którego ojcostwo zostało ustalone przez sąd opiekuńczy.
Choć kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej jako: „KRO”) nie definiuje pojęcia „władzy rodzicielskiej”, to w art. 95 KRO wskazuje na jej zakres.
Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.
Najbardziej charakterystyczną cechą współczesnej władzy rodzicielskiej jest jej funkcja ochronna wobec dziecka.
Jak wskazuje art. 95 § 2 KRO, dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra.
Przede wszystkim jednak władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny.
Władza rodzicielska nie ma też charakteru bezwzględnego, czego przykład odnajdujemy m.in. w art. 95 § 4 KRO.
Przepis ten stanowi, że rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej — z jakich powodów?
Zgodnie z art. 111 KRO istnieją trzy przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej, tj. całkowitego wyłączenia danego rodzica z możliwości decydowania o sprawach dziecka.
Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej
Po pierwsze, pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić w sytuacji, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu „trwałej przeszkody”.
Za „trwałą przeszkodę” sąd opiekuńczy uznaje takie przeszkody, które według rozsądnego przewidywania będą trwały przez obiektywnie długi czas. Przeszkody takie mogą być różne. W kryterium tym mieści się jednakowo wyjazd dziecka lub rodzica na stałe poza granice kraju, długotrwały pobyt rodzica w zakładzie karnym, czy choroba uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej.
Sąd opiekuńczy za tego typu „trwałą przeszkodę” może uznać także długotrwały brak zainteresowania sprawami dziecka.
Nadużywanie władzy rodzicielskiej
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest możliwe także w przypadku, gdy rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej.
Do oczywistych nadużyć władzy rodzicielskiej należą sytuacje, w których rodzic stosuje przemoc fizyczną, psychiczną albo ekonomiczną wobec swojego dziecka.
Orzecznictwo i doktryna prawnicza wskazują jednak, że nadużywanie władzy rodzicielskiej niekoniecznie musi przejawiać się w zachowaniach podjętych bezpośrednio wobec małoletniego dziecka.
Przykładowo, w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2000 r., sygn. akt I CKN 931/00, wskazano, że także takie okoliczności jak:
- agresywne zachowanie,
- stan nietrzeźwości,
- grożenie matce,
- zakłócanie spokoju domowego,
jeżeli są „manifestowane w obecności dziecka”, oddziaływają na dziecko bezpośredniego.
Tymczasem, zgodnie z art. 95 § 3 KRO władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny.
Co więcej, władza rodzicielska obejmuje obowiązek wychowywania dziecka (art. 95 § 1 KRO). Dlatego też naganne zachowanie rodzica wobec osób trzecich, w tym zwłaszcza osób bliskich, świadczy o nienależytym wykonywaniu obowiązku wychowania dziecka.
Nie bez znaczenia jest fakt, że w przepisie mowa jest o „naużywaniu” władzy rodzicielskiej, nie zaś o „nadużyciu”. W efekcie przesłanką do pozbawienia władzy rodzicielskiej nie może być jednorazowe nadużycie władzy rodzicielskiej.
Rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka
Wreszcie, przesłanką pozbawienia władzy rodzicielskiej jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka.
Warto zwrócić uwagę, że w przesłance tej chodzi o zaniedbania poważne lub zaniedbania o mniejszej wadze, lecz nacechowane nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością.
Za naruszenie obowiązków może zostać uznane np. uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka. Za zaniedbanie względem dziecka skutkujące pozbawieniem władzy rodzicielskiej sądy opiekuńcze w Polsce uznają także takie działania jak np. nadużywanie alkoholu, czy też uprawianie przestępczego procederu.
Dopuszczalne jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nawet wskutek jednorazowego zachowania rodzica, ale tylko jeżeli zachowanie to jest rażące — stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub życia dziecka.
Dobro dziecka — definicja
Prawo rodzinne w znacznym stopniu opiera się na zasadzie dobra dziecka.
Dobro dziecko jest wartością nadrzędną, gdy sąd orzeka w sprawach osób nieletnich.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera jednak definicji „dobra dziecka”.
To, co jest dla danego dziecka dobre, podlega indywidualnemu badaniu w konkretnych okolicznościach każdej rozpoznawanej przez sąd sprawy.
Należy mieć świadomość, że dobro dziecka zawsze będzie uznawane przez sąd za ważniejsze niż interes rodziców. Niemniej, ograniczenie, czy nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest środkiem represjonującym ani karą.
W rzeczywistości środki ograniczające władzę rodzicielską mają na celu tylko i wyłącznie ochronę dobra dziecka.
Sprawa o pozbawienie władzy rodzicielskiej — co sprawdzi sąd opiekuńczy?
Zakres badania przez sąd opiekuńczy jest zależny od treści uzasadnienia wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej.
Jeżeli wniosek motywowany jest trwałą przeszkodą w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, czy nadużywaniem władzy rodzicielskiej, sąd zbada, czy przesłanki te faktycznie zachodzą i w jakim stopniu.
Istotne będą w tych przypadkach różne dowody z dokumentów, np. dokumentacja medyczna, czy notatki policyjne.
W przypadku rażącego zaniedbywania obowiązków wobec dziecka istotne będzie przedstawienie np. dowodów wskazujących na zaległości alimentacyjne.
Jeżeli zaś wniosek motywowany jest zaniedbaniem poprzez uporczywy brak kontaktów z dzieckiem, warto przedstawić w sądzie dowody w postaci np. wiadomości sms, w których rodzic odmawia odwiedzin, ignoruje ważne rodzinne święta itd.
W wielu przypadkach sąd opiekuńczy może chcieć zasięgnąć opinii OZSS (Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów).
Badanie OZSS przeprowadzane jest najczęściej w celu ustalenia, czy i jakie kompetencje rodzicielskie posiadają rodzice. Opinia OZSS pozwala także ustalić, czy i jaka więź łączy dziecko z rodzicami.
Badanie przez OZSS jest bardzo ważne, a końcowa opinia wydana przez OZSS jest najczęściej kluczowym dowodem w sprawie.
O ile żadna ze stron nie zgłosi zarzutów do opinii, można przewidywać, że orzeczenie sądu będzie tożsame z rekomendacjami zawartymi w opinii OZSS.
W większości spraw bardzo ważni są także świadkowie.
Sąd wysłuchuje rodziców, czasami — w zależności od wieku, stopnia rozwoju dziecka i okoliczności sprawy, także dziecko.
Jeżeli jednak któreś z rodziców złoży wniosek o wysłuchanie innych świadków, jest możliwe, że sąd się do niego przychyli i poprosi o złożenie zeznań także inne osoby blisko związane z rodziną (babcię, dziadka, ciocię itp.).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej a prawo do kontaktów z dzieckiem
Należy pamiętać, że prawo do kontaktów z dzieckiem jest niezależne od władzy rodzicielskiej.
Nawet rodzic całkowicie pozbawiony władzy rodzicielskiej zachowuje prawo do kontaktów z dzieckiem.
Co więcej, prawo do kontaktów jest także uprawnieniem dziecka do kontaktu z rodzicem!
O pozbawieniu prawa do kontaktowania się z dzieckiem sąd musiałby zdecydować w odrębnym orzeczeniu i tylko jeżeli zachodzą ku takiemu ograniczeniu stosowne przesłanki (np. kontakt z rodzicem byłby niebezpieczny dla życia lub zdrowia dziecka).
Pomoc prawna w sprawach przed sądem opiekuńczym
Sprawy rodzinne rozpoznawane przez sądy opiekuńcze dotyczą najbardziej intymnych sfer naszego życia i bardzo ważnych dla nas kwestii — opieki, wychowywania i kontaktów z dzieckiem.
Dlatego też szczególnie te sprawy wymagają wsparcia profesjonalnego prawnika, który pomoże nam skutecznie zawalczyć o nasze prawa!
Doświadczenie zebrane przez zespół kancelarii radcy prawnego dra Tymoteusza Zycha pozwala nam udzielać merytorycznego i profesjonalnego wsparcia w postępowaniach toczących się na gruncie prawa rodzinnego. Z nami możesz więcej!
